LC 00951

De resultaten van deze overzichtsstudie zijn tot stand gekomen op basis van vijftig (nationaal en internationaal) verschillende soorten artikelen waaronder (semi-)wetenschappelijk, opiniestukken, krantenartikelen, blogs e.d. De meeste onderzoeken zijn gebaseerd op bestaande info en niet zozeer empirische data. In het onderzoek is er gekeken naar de voordelen van en de bezwaren tegen gratis kinderopvang. Tevens is er in de artikelen ook gezocht welke leefbaarheidsfactoren (economisch, sociaal, fysiek)  werden genoemd. Hieronder volgt een beknopte bespreking en overzicht van de resultaten.

Voordelen

Uit de literatuur blijkt dat er diverse voordelen zijn verbonden aan (semi) gratis kinderopvang (zie Tabel 2). Een van de meest genoemde factoren is de positieve impact op de arbeidsparticipatie door vrouwen. Hoewel dit effect voornamelijk wordt waargenomen bij hoogopgeleide vrouwen, en het minder sterk is bij laagopgeleide vrouwen. Naast arbeidsparticipatie worden ook kind ontwikkeling en gelijke kansen voor elk kind als voordelen genoemd. Momenteel maken kinderen uit lagere sociaaleconomische klassen minder gebruik van kinderopvang, dit wordt deels gelinkt aan de complexiteit van het huidige subsidiesysteem. Dit resulteert erin dat deze kinderen al met een achterstand aan het basisonderwijs beginnen, kinderopvang speelt namelijk een essentiële rol bij de sociale, cognitieve en schoolse ontwikkeling van kinderen.

Volgens enkele experts zal de combinatie van de toenemende arbeidsparticipatie van (hoogopgeleide) vrouwen en een betere start voor elk kind uiteindelijk resulteren in een rendabele investering in gratis kinderopvang. De stijging van vrouwen op de arbeidsmarkt zal leiden tot een toename van economische activiteit en belastinginkomsten, terwijl de investering in de ontwikkeling van kinderen ervoor zal zorgen dat zij beter voorbereid zijn op de toekomst. Door deze effecten zal de samenleving op de lange termijn volgens de experts op meerdere domeinen profiteren van gratis kinderopvang.

Tabel 2. Voordeel gratis kinderopvang per regio 

Omschrijving voordeel	Stakeholder(s)	Land	Bron	Toelichting
Toename in arbeidsmarktparticipatie door moeders bij kinderen van 0-3 jaar, kinderen uit achterstandsgezinnen hebben baat bij gratis kinderopvang, goed voor de kind ontwikkeling en zorgt voor gedragsmatige veranderingen binnen het gezin	Moeders; kinderen gezin	Duitsland	Busse & Gathmann, 2015, Busse & Gathmann, 2018 & Busse & Gathmann, 2020	Wetenschappelijk artikel Empirische data
Toename arbeidsparticipatie vrouwen	Moeders	Nederland	Bettendorf, Jongen & Muller, 2015	CBP Discussion paper
Toename arbeidsparticipatie moeders	Moeders	Malta	Borg, A., 2015	Review voor Europese Commissie
Arbeidsparticipatie moeders; van parttime naar fulltime	Moeders	UK	Brewer et al., 2022	Wetenschappelijk artikel
Verbreken deeltijdcultuur vrouwen (zie figuur)	Moeders	Nederland	Bokhorst & Hemerijck, 2023	Wetenschappelijk artikel
Uit enquête blijkt dat 1/3 (voornamelijk moeders) meer zou willen gaan werken wanneer kinderopvang gratis zou worden	Moeders	Nederland	Benedictus, 2022	Artikel
Voorzieningen blijven bestaan; kinderen trekken niet weg uit de regio; toename gebruik kinderopvang; kwaliteit opvang is verbeterd; kind ontwikkeling en werkgelegenheid	Moeders	Nederland, Zeeuws-Vlaanderen	Bukman, 2021	Artikel tijdschrift Management Kinderopvang
Arbeidsparticipatie moeders	Moeders	Zweden	Elwert & Quaranta, 2023	Wetenschappelijk artikel
Positieve effecten op sparen, schoolgereedheid en kwaliteit van het gezin. Positieve impact op werk bij lage inkomens (voornamelijk vrouwen). Algehele gebruik van kinderopvang nam toe.	Moeders; gezinnen; kinderen; leefomgeving	UK	Gillian & Lavalle, 2018	Presentation to the ICMEC International Seminar
Arbeidsparticipatie vrouwen	Moeders	België en Zweden	Lancker & Ghysels, 2013	Boekhoofdstuk
Kansengelijkheid; ontzorgen van werkende en niet werkende ouderen	Gezinnen;	Nederland	Leseman et al., 2021	Onderzoeksrapport
Hoogopgeleide vrouwen gaan meer werken; gebruik van kinderopvang neemt toe wanneer deze gratis wordt; huidige systeem is te complex en niet toegankelijk genoeg	Moeders	Nederland	Kok & Plantinga & Ter Weel., 2020	Opiniestuk
Kinderopvang bevordert de schoolse en sociale vaardigheden van kinderen (zeker voor kinderen in kwetsbare omstandigheden) Arbeidsparticipatie ouders	Kinderen; Ouders; Gezinnen	België	Lancker, 2021	Opiniestuk
Verhoogd welbevinden, sociale en cognitieve ontwikkeling van kinderen wat lijdt tot productiviteit in de economie; Zorgt voor de verbetering van de algehele leefbaarheid; Verschil tussen mannen en vrouwen kleiner	Moeders/vrouwen; kinderen; leefomgeving	UK	Henau, de J., 2022	Wetenschappelijk artikel
Positief effect arbeidsparticipatie	Moeders	Canada	Koopman & Plantenga, 2023	Online artikel
Korte termijn: Hogere arbeidsparticipatie vrouwen en gelijkheid man vrouw; Vermindering stress bij ouders; Investering in gratis kinderopvang wordt bij verschillende situaties terugverdiend; Kinderen in kwetsbare situaties meer kansen en huidige systeem is te complex	Moeders; kinderen; gezinnen; arbeidsmarkt/economie; algemene leefomgeving	Nederland	WomenInc, 2020	Online artikel
Kind ontwikkeling en kind en kansengelijkheid	Kinderen	UK	Harding & Cottell, 2018	Rapport Childcare Survey 2018
Arbeidsparticipatie moeders	Moeders	Brazilië	Paes de Barros et al., 2011	Wetenschappelijk artikel
Kansengelijkheid achterstandsproblematiek	Kinderen	Nederland; Waddeneilanden	Overduin, 2017	Opiniestuk
Gebrek aan betaalbare kinderopvang is belemmering voor betaald werk; Kind ontwikkeling	Kinderen	Nederland	Raes, Piessens & WillockX, 2020	Boek
Belang kinderopvang: (1) vergroten kansen voor kinderen, evenals een latere selectie of meer mogelijkheden vervolgonderwijs. (2) Tegengaan educatieve kloof (3) Verdient zichzelf terug op lange termijn door rendement positieve effecten achterstandskinderen.	Kinderen; economie	Nederland	Slot en Leseman, 2019	Wetenschappelijk artikel (inclusief kosten-baten analyse)
Arbeidsparticipatie vrouwen; Mannen meer participatie in het gezin; Economische winst op lange termijn; Betere cognitieve, sociale en emotionele ontwikkeling; Huidige systeem is voor ouders te duur (gem duurder dan in andere landen).	Moeders; Mannen; Economie; Kinderen	Nederland	Slot & Leseman, 2020	Opinie

Bezwaren 

Wat voornamelijk wordt genoemd als bezwaar tegen gratis kinderopvang in verschillende landen is dat het doel van gratis kinderopvang niet wordt bereikt. Dat heeft voornamelijk ermee te maken dat lagere inkomensgroepen niet/minder voordeel ervaren van gratis kinderopvang en dat de arbeidsparticipatie niet altijd direct toeneemt in specifieke doelgroepen. Zo wordt er voornamelijk ee toename gezien bij de hogere inkomensgroepen en aanzienlijk minder onder lage inkomensgroepen. Naast het bereik van de voordelen van gratis kinderopvang worden ook de kosten aangehaald, “tegenstanders” benadrukken dat gratis kinderopvang nooit helemaal gratis is. Immers, iemand moet de rekening betalen. Hierbij is er nog onduidelijkheid over wat deze specifieke kosten dan zijn en bij wie die uiteindelijk terecht komen.

 Moeders vormen een specifieke doelgroep. Zo ziet een deel van de doelgroep gratis kinderopvang als een kans om meer te gaan werken, maar is er een ook deel die juist de voorkeur geven aan informele kinderopvang op basis van culturele normen en waarden, toename tot de arbeidsmarkt niet voldoende lonend (financieel) vinden, dan wel dat men als moeder vooral ook thuis wil zijn voor de kinderen.  

Ten derde is een belangrijk ander onderdeel van het kinderopvangvraagstuk het personeel, kwaliteit van het personeel, mogelijke tekorten in personeel en kwaliteit van kinderopvang volgens de huidige standaarden. Hiernaast staat de opkomst van meer commerciële partijen die ook een uitkomst bieden voor kinderopvang.  Tot slot lijkt dat het systeem van kinderbijslag een zware bottleneck te zijn voor vele ouders die behoefte hebben aan (gratis) kinderopvang, maar de administratieve last uiteindelijk ontzien (zie Tabel 3).  

Tabel 3. Bezwaren gratis kinderopvang per regio  

Omschrijving bezwaar	Stakeholder(s)	Land	Bron
Hoge inkomens zullen voornamelijk profiteren van gratis kinderopvang	Moeders en kinderen	Nederland	Benedictus, 2022  Opiniestuk
Invulling van flexibiliteit van kinderopvang is niet voor iedereen van toepassing zoals door werkuren die niet overeenkomen met uren wanneer het kind naar de opvang kan	Moeders; ouders die studeren	Malta	Borg, 2015  Review voor Europese Commissie
Bij oudere kinderen is de toename van ouders op de arbeidsmarkt minder groot.  Geen unaniem positief pleidooi voor gratis kinderopvang omdat de effecten mogelijk niet opwegen tegen de kosten	Kinderen; moeders	Duitsland	Brusse & Gathmann, 1015, 1018 & 2020  Wetenschappelijk artikel  Empirische data
Personeelstekort in kinderopvang	Kinderopvangcentra; ouders; overheid	Nederland	Bukman, 2021  Artikel tijdschrift
Het verschil in prijs in kinderopvang heeft een belangrijke invloed op de deelname aan kinderopvang, maar niet op arbeidsparticipatie van moeders per se	Moeders; gezinnen	Nederland	Kok et al., 2020 Seo Economisch onderzoek;
Negatief effect op kinderen door de kwaliteit van kinderopvang (ontwikkelkansen)	Kinderen; kinderopvangcentra	Canada	Koopman, 2023  Online krantenartikel bnr
Sommige pedagogisch medewerkers ervaren meer werkdruk door gratis kinderopvang	Pedagogisch medewerkers	Nederland	KZOV, 2023  Intern onderzoek
Gratis kinderopvang zorgt voor kansenongelijkheid	Gezinnen, kinderopvangcentra; overheid	Nederland	Leseman, P., 2020  Opiniestuk
Stijging personeelstekort; Vergoten ongelijkheid (midden en hoge inkomens hebben voornamelijk profijt en lage inkomens gaan er eerder op achteruit); Opvangorganisaties kunnen winst opprikken; Verslechtering kwaliteit;   Kans dat ouders juist minder gaan werken & niet werkende ouders staan buitenspel	Kinderopvangcentra; ouders; overheid	Nederland	Pelgrim, C. & Sezen Moeliker, S., 2023  Krantenartikel
Kinderopvang gaat voorbij aan het belang van de kwaliteit van kinderopvang	Kinderopvangcentra	Nederland	Roeters & Vliek, 2022  Kennisnotitie SCP
Als de financiering door de overheid gebaseerd zou worden op de huidige toeslagtarieven is die   vergoeding veel te laag, met gevolgen voor de kwaliteit.’  Maatschappelijke organisaties concurreren met de kwaliteit van de kinderopvang	Kinderen; kinderopvangcentra	Nederland	Vroom & Bukman, 2021  Opiniestuk
Huidige aanpak kinderopvang binnen Vlaanderen helpt niet bij het oplossen van het armoedeprobleem,    Meer mogelijkheden liggen binnen de kinderbijslag om dit aan te pakken.		Nederland	Lancker, 2021  Opiniestuk
Gebrek aan personeel	Kinderopvangcentra; professionals	Nederland	Bukman, 2021  Opiniestuk
Vooral gezinnen met hoge inkomens hebben voordeel bij gratis kinderopvang in België	Gezinnen; overheid	België en Zweden	Lancker & Ghysels, 2013  Boekhoofdstuk
Migranten (non-Europees) doen meer een beroep op informele kinderopvang (familie en vrienden); met name geldt dit voor Turkse vrouwen	Moeders	België	Biegel et al., 2021  Wetenschappelijk artikel  Bestaande data

 

Samenvattend

Naast de voordelen en bezwaren van kinderopvang is er binnen de literatuur ook gekeken welke leefbaarheidsfactoren genoemd worden om te zien waar al veel over bekend is, maar ook waar er eventueel nog weinig over bekend is. De voordelen en bezwaren zijn in Tabel 4 en 5 samengevat en onderverdeeld onder de betreffende leefbaarheidsfactor. Tevens is er onderscheid gemaakt tussen wetenschappelijk en niet wetenschappelijk bronnen.

 In de tabel is zichtbaar dat er binnen het conceptueel model voornamelijk literatuur is die zich richt op economische factoren. Er is voornamelijk veel geschreven over de rol van gratis kinderopvang op de arbeidsparticipatie van vrouwen. Daarnaast zijn er een groot aantal studies die iets zegt over de kind ontwikkeling en kansengelijkheid/ ongelijkheid. Deze uitkomsten zeggen iets over sociale factoren van leefbaarheid. Tenslotte zijn er zeer beperkt studies die kijken naar de fysieke effecten van gratis kinderopvang.  

Tabel 4. Voordelen Gratis Kinderopvang naar leefbaarheidsindicator

Voordelen Omschrijving leefbaarheidsindicator			Bron
Economisch	Sociaal	Fysiek	Wetenschappelijk	Opinie en overig
Arbeidsparticipatie vrouwen (hoge inkomens)			Brusse & Gathmann, 2015 & 2020; Bettendorf, Jongen & Muller, 2015; Borg, A., 2015; Brewer et al., 2022; Bokhorst & Hemerijck, 2023; Elwert & Quaranta, 2023; Gillian & Lavalle, 2018; Lancker & Ghysels, 2013; Leseman et al., 2021; Kok & Plantinga & Ter Weel., 2020 ; Henau, de J., 2022; Paes de Barros et al., 2011; Raes, Piessens & WillockX, 2020; Slot en Leseman, 2019	Bukman, 2021; Lancker, 2021; Koopman & Plantenga, 2023; Slot & Leseman, 2020; Benedictus, 2022
	Kind ontwikkeling		Brusse & Gathmann, 2015 & 2020; Gillian & Lavalle, 2018; Leseman et al., 2021; Henau, de J., 2022; Harding & Cottell, 2018 ; Raes, Piessens & WillockX, 2020; Slot en Leseman, 2019	Bukman, 2021; Lancker, 2021; Slot & Leseman, 2020
	Kansengelijkheid		Brusse & Gathmann, 2015 & 2020; Leseman et al., 2021; Kok & Plantinga & Ter Weel., 2020; Harding & Cottell, 2018 ; Slot en Leseman, 2019	Bukman, 2021; Lancker, 2021; Overduin, 2017; Slot & Leseman, 2020
		Voorzieningen/ algehele leefbaarheid	Henau, de J., 2022	Bukman, 2021

Tabel 5. Bezwaren Gratis Kinderopvang naar leefbaarheidsindicator

Bezwaren Omschrijving leefbaarheidsindicator			Bron
Economisch	Sociaal	Fysiek	Wetenschappelijk	Opinie en overig
Arbeidsparticipatie (geen toename)			Kok et al., 2020; Brusse & Gathmann, 2018, 2020; Biegel et al., 2021	Pelgrim, C. & Sezen Moeliker, S., 2023; Lancker, 2021
Personeelstekort in kinderopvangcentra				Bukman, 2021; Pelgrim, C. & Sezen Moeliker, S., 2023; KZOV, 2023; Bukman, 2021
Kosten				Pelgrim, C. & Sezen Moeliker, S., 2023
	Effecten niet op iedereen van toepassing		Lancker & Ghysels, 2013; Biegel et al., 2021	Benedictus, 2022; Leseman, P., 2020; Pelgrim, C. & Sezen Moeliker, S., 2023; Roeters & Vliek, 2022
	Kwaliteit kinderopvang			Koopman, 2023; Pelgrim, C. & Sezen Moeliker, S., 2023; Roeters & Vliek, 2022; Vroom & Bukman, 2021

---